Oto dwa skrótowe opracowania odnośnie Łemków/Rusinów i ich dążeń niepodległościowych od czasów europejskiej Wiosny Ludów do II WŚ:
===============================================
Republika Łemków. Niespełniony sen o wolności
Autor: Sławek Zagórski
Dziennikarz, historyk zajmujący się militariami i historią wojen XX wieku

Treść:
W 1918 roku na terenie dzisiejszej Polski powstało efemeryczne państwo – Rusińska Narodowa Republika Łemków. Przetrwało zaledwie dwa lata i był to jedyny okres, kiedy Łemkowie cieszyli się niepodległością.

W europejskiej historii XIX wiek zapisał się jako okres, w którym narody nie posiadające własnych państw zaczęły podnosić dumnie głowy, domagając się swobody. Największe państwa wielonarodowościowe: Wielka Brytania, Francja, Austro-Węgry i Imperium Rosyjskie, były niezbyt skłonne do dawania jakiejkolwiek autonomii narodom zamieszkującym ich terytoria.

Ucisk społeczny i brak możliwości decydowania o własnym losie spowodowały, że mieszkańcy większości państw europejskich wystąpili przeciwko władzy. Wielkie rewolucje, zwane Wiosną Ludów, przetoczyły się po całym kontynencie. Poprzez działaczy węgierskich, kierujących Powstaniem Węgierskim w 1848 roku, idee wolnościowe dotarły również do Rusinów.

Droga ku wolności

Rusińskie narodowe odrodzenie było skutkiem działalności dwóch aktywistów: Aleksandra Duchnowycza, autora pierwszego almanachu literatury rusińskiej i podręcznika do naukijęzykarusińskiego, a także autora słów hymnu narodowego „Ja Rusinem byłem, jestem i będę”, oraz Adolfa Doriańskiego, posła sejmu węgierskiego czterech kadencji, wielkiego zwolennika stworzenia samodzielnego okręgu rusińskiego w ramach imperium Habsburgów.

Pierwszą udaną próbą było stworzenie tzw. Okręgu Użhorodzkiego, który istniał do marca 1850 roku, czyli niecały rok. Zgodnie z umową można było wówczas swobodnie nauczaćjęzyka, a także rusiński, obok węgierskiego i niemieckiego, stał się oficjalnym językiem okręgu.

Jednak już od lat 60. XIX wieku do początku XX wieku nastały trudne czasy dla Rusinów. W 1867 roku Monarchia Austro-Węgierska zmieniła się w monarchię dualistyczną, co praktycznie dawało Węgrom możliwość samodzielnego rządzenia w „swojej” części państwa. Szybko zostało to wykorzystane i w latach 70-tych zaczęto wprowadzać politykę „madziaryzacji” życia codziennego, począwszy od naukijęzyka, a skończywszy na zakazie wydawania gazet obcojęzycznych.

Wielka wojna, wielkie nadzieje

Sytuacja mniejszości narodowych zamieszkujących Austro-Węgry zmieniła się w chwili wybuchu I wojny światowej. Od września 1914 roku do maja 1915 roku większość Galicji, w tym cała Łemkowyna, były pod okupacją rosyjską, a Łemkowie, jako wyznawcy wschodniego chrześcijaństwa, zaczęli być traktowani przez władze we Wiedniu jako element podejrzany.

Faktycznie wielu Łemków sprzyjało carskiej Rosji, jednak nie zdarzały się akty dezercji, czy jawnego sprzyjania Rosjanom. Sytuacja zmieniła się, kiedy Ukraińcy, dążący do stworzenia niepodległego państwa i powiększenia swych wpływów w Galicji, zaczęli fałszywie oskarżać działaczy i inteligencję łemkowską o zdradę Austro-Węgier.

W wyniku tej akcji Ukraińcy rozpoczęli przejmowanie łemkowskich majątków, a zadenuncjowane osoby trafiły do obozu koncentracyjnego w Talerhofie koło Grazu. Trafiła tam prawie cała rusińska inteligencja, dążąca do samostanowienia narodu: wykładowcy akademiccy, prawnicy, działacze polityczni, a także księża.

W obozie zginęło 1767 internowanych. Pomiędzy 17 stycznia a 31 marca 1915 zmarły aż 524 osoby, w tym kobiety i dzieci. Najsłynniejszą ofiarą ukraińskich denuncjacji i austriackich zbrodni był prawosławny ksiądz i działacz rusofilski, Maksym Sandowycz. Został on aresztowany na początku września i rozstrzelany szóstego dnia tego miesiąca bez wyroku sądowego. W 1994 roku cerkiew prawosławna uznała go za świętego.

Niezawisłe państwo

Już na początku 1918 roku zaczęły się poważne dyskusje dotyczące przyszłości „ruskich ziemi”. Przodowali w tym działacze niepodległościowi mieszkający w Stanach Zjednoczonych, którzy stworzyli silne lobby domagające się, początkowo autonomii, a później niepodległości.

Rusini na południowych i północnych stokach Karpat zaczęli zgodnie z założeniami 14 punktów Wilsona Woodrowa, tworzyć struktury niepodległego państwa. Dziesiąty punkt programu pokojowego mówił o stworzeniu możliwości autonomicznego rozwoju narodom Austro-Węgier.

Na początku były to oderwane od siebie organizmy polityczne, które nie tworzyły jednego organizmu państwowego, podobnie jak to było z Polską w tamtym okresie. Najpierw, 27 listopada 1918 roku, w Gładyszowie  powstała Ruska Rada, przemianowana w pierwszych dniach grudnia na Powiatową Radę Ruską, obejmującą powiat gorlicki, krośnieński i jasielski. Kierował nią ks. Mychaił Jurczakewycz, ówczesny proboszcz w Czarnem.

Druga Rada Ruska powstała w Śnietnicy. Była to Powiatowa Rada Ruska dla powiatu grybowskiego. Powołał ją dożycia, i kierował pracami prawnik, dr Jarosław Kaczmarczyk. W Krynicy powstała Rada Ruska dla powiatu nowosądeckiego i nowotarskiego. Na jej czele stał doktor prawa Aleksander Cichański. Na początku grudnia w Sanoku powstała Rada Ruska dla tego powiatu, a jej pracami kierował Aleksander Sawiuk.

Delegaci z tych Rad zebrali się 5 grudnia 1918 roku we wsi Florynka, gdzie powołano organ nadrzędny – Naczelną Radę Łemkowyny. Pojawiły się też wyraźne głosy nawołujące do całkowitej odrębności. Jeden z delegatów mówił: „Chcemy żyć w jedności z całym narodem ruskim. To jest także hasło całego chrześcijańskiego narodu ruskiego z byłych Węgier. Nie chcemy ani Węgrów, ani Polaków i nie znamy żadnej Ukrainy!”

26 grudnia odbył się kolejny wiec, na którym kilkudziesięciu działaczy przyjęło dokument będący deklaracją odrębności.

Napisano w nim: „Czujemy się i uznajemy się już od tej pory obywatelami jednego, wielkiego Państwa Ruskiego, nie uznajemy na naszej ziemi żadnej węgierskiej, polskiej, habsbursko-ukraińskiej i w ogóle jakiejkolwiek cudzej władzy, protestujemy przeciwko imperialistycznym zapędom innych narodów względem naszej ziemi i oczekujemy, że zwycięskie państwa koalicyjne (…) już w nieodległym czasie dadzą ruskiemu narodowi Przykarpacia (…) możliwość uwolnienia się od sięgających po jego ziemię zachłannych sąsiadów i stać się prawdziwym gospodarzem swojej ziemi”. Droga do niepodległości wydawała się stać otworem.

Polska interwencja

Mimo że prawo gwarantowało Łemkom możliwość swobodnego działania w celu uzyskania niepodległości, to jednak funkcjonująca w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna podjęła działania, aby ziemie te przyłączyć do Polski.

Prasa zaczęła kampanię informacyjną głoszącą o „chęci oderwania Łemkowszczyzny od Polski”. 4 stycznia 1919 roku krakowski dziennik „Czas” poinformował, że Czesi zaczęli wspierać Łemków militarnie, a ci coraz chętniej patrzą na przyłączenie się do nowo tworzonego państwa Czechosłowackiego.

Polacy zaczęli powoływać Łemków do Wojska Polskiego, choć było to niezgodne z ówczesnym prawem polskim. W armii mogli służyć jedynie Polacy. Rozpoczęły się łapanki dezerterów. Kulminacyjnym momentem sporu były akcje osadzania działaczy politycznych oraz wójtów wiernych Naczelnej Radzie Łemkowyny w obozie koncentracyjnym w podkrakowskim Dąbiu (obecnie w granicach miasta).

Mediacje

Na początku czerwca 1919 roku Jarosław Kaczmarczyk spotkał się w Krynicy z mediatorem, znanym później pilotem polskiej 111 eskadry kościuszkowskiej, kapitanem Merianem C. Cooperem, który miał zażegnać konflikt i przedstawić raport na konferencji pokojowej w Paryżu, gdzie wybierali się też Łemkowie.

Na konferencji pokojowej okazało się, że dokumenty, które były przekazane przedstawicielom Naczelnej Rady Łemkowyny znacznie różniły się od tych, które trafiły pod obrady. Były znacznie przychylniejsze stronie polskiej. W Paryżu kilkakrotnie poruszano temat państwa rusińskiego. Łemkowscy delegaci domagali się przeprowadzenia plebiscytu, który określiłby przynależność państwową tych terenów.

Jarosław Kaczmarczyk był przekonany, że plebiscyt będzie zwycięski. Łemkowyna była spójna etnicznie. Ziemie te w prawie 90 procentach były zamieszkane przez Łemków. Były jeszcze nieznaczne liczby Żydów, Cyganów i Polaków. Ci ostatni mieszkali głównie w kilku miastach.

Zdecydowała wielka polityka i całą Galicję Zachodnią przyznano Polsce. Łemkowie jednak nie składali broni. Jesienią z Paryża w Karpaty przyjechał Victor P. Hładyk, dziennikarz i działacz niepodległościowy, członek amerykańskiej delegacji na konferencję w Paryżu. Pod jego wpływem Rusini zdecydowali się na stworzenie państwa z prawdziwego zdarzenia.

Rusińska Narodowa Republika Łemków

12 marca 1920 roku został powołany do życia Komitet Wykonawczy, który miał uprawnienia rządu. Premierem został Jarosław Kaczmarczyk, ministrem spraw wewnętrznych ksiądz Dmytro Chylak, tekę ministra rolnictwa przejął Mykoła Hromosiak, zaś polityką zagraniczną miał się zająć ksiądz Wasilij Kuryłło.

Tym samym oficjalnie powołano do życia Rusińską Narodową Republikę Łemków (nie Rusińską Ludową Republikę Łemków jak się często tłumaczy. Jest to błąd tłumaczenia, który sugeruje lewicowe źródło powołania republiki).

Działacze kolejny raz zaczęli domagać się przeprowadzenia plebiscytu na Łemkowynie. Polska administracja odpowiedziała kolejny raz bezprawnymi powołaniami do wojska i pacyfikacjami wsi. Eskalacja nastąpiła 30 maja, kiedy polscy policjanci zastrzelili Łemka uciekającego przed poborem. Kolejni zginęli w Tyliczu, Muszynce i Bielicznej.

Najbrutalniej został potraktowany Mychajło Koska, którego pojmano 9 sierpnia i powieszono pod powałą szkoły. Bito go i podduszano przez kilka godzin. Później stwierdzono, że zostanie przewieziony do więzienia w Jaśle. Niestety po drodze zmarł. Wówczas młodzież zdecydowała się sięgnąć po broń i walczyć o niepodległość. Politycy jednak postanowili inaczej.

Komitet Wykonawczy liczył jeszcze na udane pertraktacje i powoływał się na prawo o samostanowieniu się narodów. Były to złudne nadzieje. W grudniu 1920 roku polska żandarmeria aresztowała premiera Kaczmarczyka, i ministrów Hromosiaka i Chylaka.

Władze polskie szykowały im proces o zdradę stanu.

Parodia procesu

W czerwcu 1921 roku dziennik „Czas” umieścił krótką notatkę: Przed sądem przysięgłych w Przemyślu odbyła się 10 bm. rozprawa przeciw X. Chylakowi, Dr. Kaczmarczykowi i włościaninowi Hromosiakowi o zdradę stanu, popełnioną przez nieuznanie suwerenności Polski i dążenie do oderwania Łemkiwszczyzny od Polski”.

Członkom rządu groziła nawet kara śmierci. Jednak oskarżenie nie potrafiło sprecyzować zarzutów, ani nawet znaleźć paragrafów na ich poparcie, jako że Łemkowie nie posiadali polskiego obywatelstwa, a dokumenty mieli wydane przez nieistniejące Austro-Węgry i Naczelną Radę Łemkowyny.

Podczas krótkiego procesu Jarosław Kaczmarczyk wyraził przekonanie, że wszystko, co robił, było legalne. „Ani Traktat Wersalski, ani z Saint-Germain nie wyznaczyły granic Polski” – stwierdził.

Kiedy prokurator zapytał ministra Hromosiaka, czy pragnął oderwania Łemkowyny od Polski, ten odrzekł ze zdziwieniem: „Oderwania? A kiedyż była ona przyłączona?” Z kolei ksiądz Chylak przyznał, że już w czasie wiecu we Florynce w 1918 roku delegaci postanowili nie uznawać zwierzchnictwa tworzącego się nad Wisłą kraju. Podporządkowania się Polsce nigdy nie brano pod uwagę, choć niektórzy wysuwali propozycje przyłączenia się do demokratycznej Rosji, do Czech albo utworzenia na stałe niezależnego państwa.

W mowie końcowej prokurator podkreślił, że Łemkowyna od wieków uważana jest za ziemie rdzennie polskie, więc jasnym jest, że po rozpadzie Austro-Węgier będą one podlegały Warszawie. Na koniec wystąpił z mową dziennikarz z Przemyśla, Lew Hankiewicz, który zwrócił się do ławników: „Osądźcie ich i powróciwszy do domu powiedzcie waszemu narodowi, że Łemkowie chcieli tego, co Polacy już mają”. Jeszcze tego samego dnia oskarżeni zostali uniewinnieni.

Co dalej?

Na południowych stokach Karpat ze względów politycznych postanowiono przyłączyć ziemie rusińskie do Czechosłowacji na zasadzie federacji. Konstytucja państwa z 1920 roku gwarantowała mieszkańcom Rusi Zakarpackiej niezależność, jakiej nie mieli nawet Słowacy. Niezależna gubernia zakarpacka istniała aż do 1938 roku.

Po Drugiej Wojnie Światowej rozkazem Stalina zmieniono nazwę na Ukraina Zakarpacka i przyłączono ją do Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej. Ruś Priaszowska pozostała w granicach Czechosłowacji. Najgorszy los czekał jednak Łemków, którzy za zbrodnie Ukraińców zostali wysiedleni w ramach Akcji „Wisła”.

Po upadku Związku Radzieckiego zakarpaccy Rusini ponownie próbowali stworzyć niepodległe państwo. Na początku lat 90-tych odbył się plebiscyt, w którym ponad 80 procent mieszkańców zagłosowało za niepodległością. Niestety, wkroczenie ukraińskich sił zakończyło sen o niepodległości. Mimo to nadal pobrzmiewają słowa hymnu „Ja Rusinem byłem, jestem i będę”.

Zdjęcia: „Latający Nauczyciele” – rusińska drużyna piłkarska. Pierwsza na Świecie drużyna piłkarska posiadająca własny samolot!

==============================================================

==============================================================

Proces rozwoju świadomości etnicznej, aktualna sytuacja i perspektywy przetrwania
Autor: Helena Duć-Fajfer
(fragment)

I. Stan świadomości etnicznej Łemków przed wysiedleniem
Łemkowie, jako jedna z grup Rusinów żyjących w Karpatach, przez wiele wieków zamieszkiwali prawie niezmienne terytorium, które klinem o podstawie opartej mniej więcej na zlewiskach rzek Osławy i Laborca i z wierzchołkiem prawie pod Tatrami, w Osturni, rozlokowane było między ziemiami polskimi i słowackimi.¹Po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej, Łemkowie zostali rozdzieleni polsko-czechosłowacką granicą państwową. Ich próby przeciwstawienia się temu nie powiodły się² i od lat dwudziestych naszego stulecia historia przysądziła Łemkom po północnej stronie Karpat życie w obrębie państwa polskiego na prawach, jakich im ono udzielało. Od tego czasu dzieje Łemków w Polsce rozwijają się swoim porządkiem, w znacznej mierze odmiennym od tego, jaki jest charakterystyczny dla dziejów innych rusińskich grup w Karpatach.

Jest to historia grupy liczącej około 150,000 osób,³ do 1944 r. zamieszkujących zwarcie około 170 wsi i kilka miasteczek, a w latach 1944-1947 wysiedlonych ze swojego etnicznego terytorium w Karpatach. Wysiedlenie jest faktem całkowicie determinującym najnowszą historię Łemków. W jego wyniku przerzucono na terytorium Ukrainy w latach 1944-1946 65-70% Łemków, a w roku 1947 przesiedlono na poniemieckie ziemie zachodniej i północnej Polski pozostałych 30-35%, mocno opierających się przeciw wyjazdowi na Ukrainę. Niniejszy szkic będzie dotyczył tylko dziejów tej grupy, która pozostała w granicach PRL w stanie całkowitego rozproszenia pomiędzy polską ludnością i która do chwili obecnej próbuje bronić się przed asymilacją etniczną, na którą została skazana decyzją o wysiedleniu. Dla zrozumienia różnych procesów i antyasymilatorskich mechanizmów obronnych, jakie działają wśród Łemków w Polsce, trzeba pokrótce scharakteryzować stan ich świadomości etnicznej przed wysiedleniem.

Łemkowszczyzna, jako wsunięty między zachodniosłowiańskie kultury klin ruskiego osadnictwa, podlegała silnym wpływom tych kultur. Łemkowie, którzy sami siebie nazywali Rusnakami, bronili się przed tymi wpływami dużym konserwatyzmem i pasywnym negatywizmem wobec dominującej polskiej kultury i religii rzymskokatolickiej. Źródłem, a zarazem konsekwencją takiej postawy, był charakterystyczny typ łemkowskiej, zamkniętej na „nowinki” mentalności, tradycjonalizm i silne przywiązanie do swoich świąt. Podstawowymi świętościami Łemków były — w przeciwstawieniu do polskich — „ruska wiara”, „ruski język” i ojczysta „ruska ziemia” — Karpaty. W sferze tych wartości niedopuszczalne były żadne świadome zmiany (stąd z takim oporem przyjmowało się na Łemkowszczyźnie wyznanie greckokatolickie — największy protest budziły latynizujące zmiany w liturgii,⁴ stąd też mowa Łemków zachowała tyle archaicznych cech). Nie dziwi w tym kontekście fakt, że kiedy w XIX w. na Łemkowszczyznę, jako terytorium przejściowe kulturowo i z niewykrystalizowaną świadomością narodową, rozpoczęła się silna ekspansja różnych narodowych programów i orientacji, największą szansę miały te, które najbardziej odpowiadały konserwatywnemu, „ruskiemu” poczuciu Łemków. Stąd tak mocno i tak długo trwało na Łemkowszczyźnie tradycjonalistyczne starorusiństwo czy rusofilstwo. Przez długi czas były to kierunki całkowicie dominujące wśród Łemków. Ale wobec faktu, że bazowały one na bardzo szerokim, jeszcze przednarodowym pojęciu „ruskości”, po pewnym czasie stanęła, zwłaszcza przed łemkowską inteligencją, konieczność wyboru bardziej precyzyjnego, nowoczesnego kierunku narodowego. Spośród orientacji narodowych, które rozpoczęły swoją ekspansję na Łemkowszczyznę, obiektywnie największe szansę powinna była mieć „narodnicka” orientacja ukraińska, która pod koniec XIX w. zdecydowanie panowała w całej Galicji Wschodniej. Na Łemkowszczyźnie proces rozwoju narodowego przebiegał jednak w sposób osobliwy. Przeszkodą dla rozwoju ukraińskiej idei narodowej było głównie to, że — w ocenie konserwatywnych Rusnaków-Łemków — „narodnicy” zdradzili ruskie ideały, wyrzekli się ruskiego imienia, tradycyjnych ruskich symboli i propagowali separatyzm od „wszechruskiej jedności”. To stanowisko łemkowskiej inteligencji podtrzymywane było także przez agitację rusofilską. Dlatego też przez wiele lat dla ukraińskich działaczy Łemkowszczyzna wydawała się niemożliwym do zdobycia bastionem „twardych Rusinów” i rusofili.⁵

Ukraińskie wpływy jednak się rozszerzały i — choć powoli i z wielkimi oporami — zaczęły pod koniec XIX w. docierać i na Łemkowszczyznę. Łemkowska inteligencja kształciła się w Przemyślu i Lwowie, zdecydowana jej większość nadal pozostawała przy orientacji staroruskiej, ale niektórzy jej przedstawiciele poczęli sympatyzować z ruchem narodnickim. Od 1896 r. (nominowanie na biskupa przemyskiego Konstantyna Czechowicza) w eparchii przemyskiej „rozpoczęła się świadoma i konsekwentna ukrainizacja kleru i parafii, w wyniku której zaszły dalekosiężne zmiany w obsadzaniu parafii na Łemkowszczyźnie i w przyjmowaniu kandydatów do stanu duchownego z Łemkowszczyzny”.⁶ Do „oświecającej i uświadamiającej” akcji na Łemkowszczyźnie przystąpiła też z początkiem naszego stulecia „Proświta” oraz różne instytucje spółdzielcze i gospodarcze.⁷

Jednocześnie niektóre jednostki spośród łemkowskiej inteligencji, dostrzegając ogólne zasady narodowego przebudzenia wśród narodów imperium austro-węgierskiego, zaczęły te zasady przymierzać i do swojej węższej grupy, którą wyodrębniali jako najbliższą spośród innych ruskich narodów. Wśród galicyjskich Łemków ogromną rolę odegrało w tym procesie narodowe przebudzenie Rusinów karpackich po stronie węgierskiej. Prace etnografów i językoznawców⁸ przyczyniły się do dokładnego określenia specyficznych cech łemkowskiej kultury oraz sprecyzowania terytorialnych granic obszaru łemkowskiego.⁹ W literaturze coraz częściej zaczyna być stosowane określenie „Łemko” i nie można zupełnie odmówić racji stwierdzeniu Krzysztofa Nowakowskiego, że „mniej więcej w tym samym czasie (…) zaczął się »rodzić« naród ukraiński i separatyzm łemkowski”.¹⁰ Początkowo ten łemkowski ruch narodowy był ściśle związany ze starorusiństwem czy rusofilstwem (zależnie od kierunku ewolucji). Odzwierciedleniem opisanego stanu narodowej świadomości wśród Łemków były ich próby decydowania o swojej politycznej przyszłości po rozpadzie Austro-Węgier, zgodnie z tezą Wilsona o prawie narodów do samostanowienia.

Na wschodniej Łemkowszczyźnie, w Wisłoku Wielkim w listopadzie 1918 r. zorganizowała się pod przywództwem ks. Pantelejmona Szpylki tzw. Republika Komańczańska, która deklarowała przyłączenie do Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Utrzymała się ona do stycznia 1919 r.¹¹

Na Łemkowszczyźnie zachodniej i środkowej, gdzie całkowicie dominowały orientacje staroruska i rusofilska, w grudniu 1918 we Florynce ogłoszono powstanie Ruskiej Republiki Narodowej. Przetrwała ona do marca 1920 r.¹² O przeplataniu się w tym regionie orientacji staroruskiej, rusofilskiej i karpatoruskiej¹³świadczy ewolucja politycznego programu rządu Republiki. Kiedy idea przyłączenia się do Rosji (zgodnie z koncepcją rusofilska) okazała się nierealna, aktywiści, którzy jeszcze na pierwszym wiecu we Florynce oświadczyli, że „naród ruski, który zamieszkuje terytorium Galicji po San, Poprad i Dunajec, południowe zbocza Karpat i Bukowinę na północ od Seretu, uroczyście wyraża wolę należenia do wspólnego politycznego organizmu, a protestuje przeciw pretensjom Polaków i Węgrów do wymienionych ziem”,¹⁴ poczęli dążyć do przyłączenia niepodzielonej Karpackiej Rusi do Czechosłowacji. „Wydarzenia z lat 1918-1920 na Łemkowszczyźnie pokazały, że Łemkowie czują potrzebę decydowania o swoim losie, mają świadomość wspólnoty z braćmi zamieszkującymi południowe stoki Karpat i dążą do niepodzielności łemkowskiego obszaru etnicznego. Jeśli chodzi o orientację polityczną dominującą wśród ludzi beskidzkich wiosek, to zdecydowanie królowała orientacja starorusko-moskalofilska. Kierunek ukraiński był bardzo słaby, za wyjątkiem powiatu sanockiego, i ograniczał się do jednostek (nauczyciele, duchowni, adwokaci)”.¹⁵

W takim to stanie etnicznej świadomości wkroczyła Łemkowszczyzna w lata międzywojenne, które były okresem ostrej walki pomiędzy ruskim i ukraińskim kierunkiem narodowym. Prowadzona ona była na płaszczyźnie religijnej, językowej, oświatowej, gospodarczej i innych. (…)

1  Dokładniejsze encyklopedyczne dane na temat Łemków — patrz H. Duć-Fajfer: Łemky w Polszczy (Łemkowie w Polsce), [w:] Maguty’91, Warszawa 1992, ss. 11-52. Ten sam tekst w języku angielskim [w:] P. R. Magocsi (red.), The Persistance ofRegional Cultures: Rusyns and Ukrainians in their Carpathian Homeland and Abroad, New York 1993, ss. 83-103. Tam również odesłanie do szerszej bibliografii.
2   A. Kwilecki: Fragmenty najnowszej historii Łemków.  [W:] Rocznik Sądecki, VIII, Nowy Sącz 1967, ss. 247-290, zwł. 254-257. — B. Horbal: Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie zachodniej i środkowej w latach 1918-1921 (maszynopis). — P. R. Magocsi: The Ukrainian Question between Poland and Czechoslovakia: the Lemko-Rusyn Republic (1918-1920) and Political Thought in Western Rus-Ukraine. [W:] Nationalities Papers, Vol. XXI, No 2, New York 1993, ss. 95-107.
3  W. Maściuch określa liczbę Łemków w 1934 r. na 131984 osoby (W. Maściuch: Pro Łemkiwszczynu.  [W:] „Nyva” nr 3/1934). Uwzględniając przyrost naturalny można szacować, że w 1944 r. było ok. 150 rys. Łemków.
4 S. Szach: Mii Sjanom i Dunajcom. Spomyn. Czast I, Monachium 1960, ss. 109-113.
s  J. Tkrnowycz: Ilustrowana istońja Łemkiwszczyny. Lwów 1936, ss. 246-247.
6  S. Szach, op.cit., s. 316. Ten i następne cytaty w tłumaczeniu autorki.
7  J. Tarnowycz, op.cit., ss. 224-225.
s Przykładowo można wymienić prace J. Łewyckiego (Grammatic der ruthenischen oder kleinrussichen Sprache in Galizien, Przemyśl 1834), A. I. Torońskiego (Rusyny-Łemky, „Zorja Hafyckaja” 1860, ss. 389-428), S. Udzieli (Rozsiedlenie się Łemków, „Wisła” t. III, Kraków 1889, ss. 654-660).
9 Np. Władymir Chylak często używa określenia „Łemkowska Ruś”, a Mychaił Astrjab stara się dowieść odrębności języka Łemków zarówno od rosyjskiego, jak i ukraińskiego (M. Astrjab: Kilka śliw o łemkiwskij besidi, „Uczytel” Nr 45-51, Lwiw 1871).
10   K. Z. Nowakowski: Sytuacja polityczna na Łemkowszczyźnie w latach 1918-1939. [W:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. I, Rzeszów 1992, ss. 313-350, tu 314.
11 F. Kokowśkyj: Łemkiwśki repubłyky w 1918-1919 rokach.   [W:] htorycznyj Kałendar-Almanach „Czerwonoji Kałyny” na 1935 rik,  Lwiw 1935, ss. 115-117.   — J. Tarnowycz, op. cit., ss. 251-255. — P. Szpylka: Wyzwolni zmahannja Schidnioji Łemkiwszczyny u 1918 r.   [W:] Łemkiwskij kałendar na 1967 rik, Tbronto-Passaic 1967, ss. 19-45.  — T. A. Olszański: Bieszczady 1918-1919. Warszawa 1984, ss. 41-52. — I. Hwat’: Istorija piwnicznoji Łemkiwszczyny do wyhnannja Łemkiw. [W:] B. Struminśkyj (red.), Łemkiwszczyna — zemlja, Ijudy, istorija, kultura, t. I, Nowy Jork 1988, ss. 149-212, tu 179-186. — K. Z. Nowakowski, op. cit., ss. 317-321.
12  Por. przypisy 2 i 11. Także: I. Krasowski: Zachidniołemkiwśka Respubłyka. [W:] „Nasze Słowo” nr 48/1980, s. 4. — T. A. Olszański: Ruska Ludowa Republika Łemków.  [W:] Magury’88, Warszawa 1988, ss. 44-52.
13 Terminologia może się wydawać zagmatwana, ponieważ w miarę ewolucji pewnych zjawisk zmieniały się ich nazwy. Długo utrzymywały się podwójne czy nawet potrójne określenia dla tych samych procesów. Na Łemkowszczyźnie określenie „ruski” było ostro przeciwstawne najpierw jedynie określeniu „polski”, potem także określeniu „ukraiński”. Terminy „rusofilski” i „staroruski” odnoszą się do kierunków bazujących na najszerszym pojęciu Rusi (Wszechrusi). Przy czym ideologia rusofilska za polityczną i kulturową dominantę Rusi uważała Rosję, starorusini bardziej koncentrowali się na ruskich ziemiach pod zwierzch-nictwem Austrii. Terminy „karpatoruski”, „rusnacki” i „łemkowski” odnoszą się do ziem ruskich w Karpatach, na Łemkowszczyźnie używane są prawie synonimicznie.
14  Iz Łemkowszczyny. „Prykarpatskaja Ruś” nr 1, 25.12.1918 (cyt. za: B. Horbal, Działalność polityczna…, op.cit., s. 4).
15  K. Z. Nowakowski, op.cit., s. 321.

============================================